BRUGGENHOOFD GENT - TÊTE DE PONT DE GAND

• Belgische soldaten TPG
• Duitse soldaten TPG
• 18 daagse veldtocht - mei 1940

Luc Van de Sijpe

Maak je eigen badge

De kanten van Wervik, kortbij de Noordfranse grens, was er alvast een productieplaats in Duitse handen waar masaal deze Eisenbetonsteinen werden geproduceerd die onder andere werden gebruikt voor het landmachtgedeelte van de Hollandstellung. Deze stenen werden zowel per schip, trein of zelfs smalspoor vervoerd tot nabij de plaats waar ze dienden verbruikt te worden. (Beide foto's: Boek "De Hollandstellung - Hans Sakkers".

Zelfs op het einde van WO I was er nog een gigantische voorraad van deze stenen te vinden op deze productieplaats. De stenen hebben dan ook vlot nog hun verdere leven gekend als straatstenen en bouwstenen voor allerhande toepassingen in de directe regio. Ook hier en daar in de directe regio van de Hollandstellung gebouwd door de Duitse landmacht zijn nog wel structuren te vinden, eveneens opgetrokken in deze zelfde stenen.

Na WO I verloren deze stenen als bouwmateriaal voor bunkers wat hun belangrijkheid. Het waren en bleven lompe dingen om met de hand te manipuleren en uiteindelijk is hun sterkte in een gecombineerde structuur niet te vergelijken met de sterkte van gewapend beton. Het gewapend beton zou dan ook deze stenen voor bunker- en vestingsbouw volledig verdringen uit de markt. Zeer zeldzaam komt men tijdens WO II nog wel eens specifiek Formsteinen tegen. Dit waren specifieke, soms zelfs holle betonstenen die enkel dienden als verloren bekisting. Met die stenen zette men dus enkel de binnen- en de buitenwand uit van een te betonneren wand zodat deze stenen uiteindelijk mee opgingen in de wand als een vorm van verloren bekisting. Het was het dus letterlijk de bedoeling niet de ganse structuur in deze stenen op te trekken. Aan het landmachtgedeelte van de Hollandstellung zijn de wanden allicht volledig in de vermelde prefabstenen opgetrokken alhoewel er zeker ook stukken zijn waar wel degelijk de stenen enkel als verloren bekisting werden gebruikt en het tussengedeelte ook opgevuld met ter plaatse gestort beton.

De bunkers gebouwd door de Duitse marine werden in het algemeen letterlijk volledig uitgekofferd in een houten bekisting. Hierin werd dan het nodige wapeningsijzer gestoken en het geheel in lagen volgestort met beton. Heel vaak zie je in het beton nog de afdrukken van het hout dat werd gebruikt als bekisting.

Voor de rest bestond de wapening van het beton hoofdzakelijk uit glad betonijzer (geribd betonijzer bestond toen nog niet), profielijzer en spoorwegrails. Dit grover profielijzer en bv spoorwegrails mochten wel niet gebruikt worden ter vervanging van specifiek dunner wapeningsijzer omdat dit de sterkte van de structuren nadelig beïnvloedde.

Gezien de bunkers als hoofdtaak hadden de aanwezige soldaten te beschermen tegen artilleriegranaten en geleidelijk aan ook vliegtuigbommen, werd proefondervindelijk vanaf 1917 beslist dat wanddiktes en dakstructuren minimum 1.50 meter dik dienden te zijn om hier ten allen tijde aan te weerstaan. Dat deze wanddiktes al gedurende de oorlog opliepen had logischer wijze ook te maken met het feit dat de toegepaste projectielen en kalibers ook altijd maar groter werden. Enkel niet direct aan vijandzijde gelegen wanden mochten beperkt worden tot diktes van minimum 0.50 meter.

Aan de Hollandstellung variëren de wanddiktes afhankelijk van de locatie die ze hadden in de bunker van 0.80 meter tot soms wel 2 meter. Courant was 1.80 meter. Ook het plafond was vaak tot anderhalve meter dik beton. De wanddiktes toegepast door de Landmacht of de Marine zijn allicht ondanks de verschillende bouwstijlen, vrij identiek.

De fundering van de bunkers gebouwd door de Marine bestond uit een gewapend betonnen plaat. Deze gebouwd door de landmacht werd eveneens uitgewerkt met specifieke bunkerstenen of gestort in beton. Er zijn ook wel nogal wat bunkers terug te vinden waarbij rondom de bunker een groter betonnen vloerplaat wordt teruggevonden dan de uiteindelijke buitenafmetingen van de bunkerbouw zelf. Dit wordt deels uitgelegd als voorzien omdat er geen granaten onder de bunker zouden kunnen ontploffen en zo de bunker zouden kunnen schuin laten zakken. In praktijk is dit allicht gewoon een aanpassing omdat men toch wel zal gevreesd hebben dat die zware structuren in de slechte bodem waar ze werden gebouwd (weilanden, kouters, drassige grond,...) zouden verzakken. Ik vermoed dat dit gewoon extra vergrotingen zijn van het draagvlak van de bunker om het risico op verzakken te verkleinen. Dit risico werd ook verminderd door later in dit artikel vermelde scherfmuren.

Bij de bunkers gebouwd door de Marine werd het plafond net als de wanden volledig uitgewerkt met gewapend beton. Dit werd ook eerst volledig uitgekofferd met een houten bekisting waarin de nodige wapening werd voorzien. Bij de bunkers gebouwd door de Landmacht werden op afstanden van ongeveer een halve meter profielijzer of tram- of spoorwegrails gelegd waartussen houten planken werden gelegd als bekisting voor het beton dat hierboven werd gestort. Doordat het beton te hard drukte op dit hout, kon het meestal nadat het beton was uitgehard, niet meer verwijderd worden. Ook waren er voordelen aan dit hout tegen plafond te bewaren indien mogelijk. Het verhinderde onder andere het afspringen van beton. Dit ondertussen sterk verweerde hout is nog bij heel wat bunkertjes tegen het plafond tot op de dag van vandaag nog altijd aanwezig. Wel was men er zich toen al goed genoeg van bewust dat het gebruikte profielijzer nooit de taak van het betonijzer kon innemen. Te grote metaaloppervlakken gaven namelijk minder hechting van het beton op het ijzer waardoor de sterkte weer teniet ging.

Links is het zeer kleine structuurtje te vinden langs de Groenendijkstraat in Assenede. Rechts is het zeer geïmproviseerde structuurtje langs de spoorlijn te Eeklo. Bijkomend probleem bij het rechtse structuurtje is dat het zeker niet meer intact te noemen is en aan beide zijdes platformen alsook verschansingen ontbreekt. Een van de verschansingen is nog terug te vinden aan de hier op de foto niet zichtbare zijkant. De functie van het rechter structuurtje dat origineel volledig ommuurd was met baksteen, blijft eveneens een raadsel.

De eerst gebouwde bunkers door de landmacht waren voorzien van een L-vormig sas. Dit hield in dat de structuur twee toegangen had langs één van de zijkanten en de achterkant. De geknikte vorm moest verhinderen dat een projectiel rechtstreeks de centrale kamer zou kunnen bereiken. Ook mocht de impact van een treffer in het toegangssas, de centrale kamer niet kunnen deren. Standaard was een toegangsdeur 80 cm breed.

Bunker langs de Kruisdam te Eksaarde.

Uiteindelijk zou het grotendeel van de bunkers in de periode nadien worden gebouwd met de toegangen beiden aan dezelfde kant. Meestal wordt deze zijde bekeken als de achterzijde van de bunker. Deze toegangen gingen in het algemeen aansluiten op 1 en dezelfde gang die dan inclusief de toegangen U-vormig was en centraal een toegang had tot de eigenlijke centrale kamer. In dit geval verkleint opnieuw de kans dat men zelfs in de gang voor de centrale kamer kan getroffen worden door een projectiel wat bij de L-vormige gang nog altijd kon gebeuren.

Links: Manschappenbunker in de velden te Broekhuizen Maldegem. - Rechts: een observatie-manschappenbunker in de velden te Oosteeklo. Onderste foto: binnenzijde toegangssas zelfde bunker te Maldegem. Links achteraan 1 van de 2 toegangen. Rechts de toegangsdeur tot de centrale kamer.

Af en toe vindt men ook nog de merkwaardige situatie dat de toegangen aan dezelfde kant zitten maar toch volledig gescheiden met 2 aparte toegangen binnenkomen in de centrale ruimte van de bunker. Dit kon enkel een paar keer teruggevonden worden op het grondgebied Eeklo en Lembeke.

Bunkertje langs de spoorlijn te Eeklo.

Bij de mitrailleurbunkers was de opbouw van het sas in het algemeen L-vormig. Vaak ging men wel op het uiteinde van de lange zijde nog een extra chicane inbouwen om zeker te verhinderen dat inschieten in de mitrailleurkamer vanaf de toegangsdeur mogelijk zou zijn.

Een mitrailleurbunkertje langs tussen de vaart en de Kluisstraat te Ertvelde. De foto rechtsboven toont de beide toegangen. De tweede toegang zit wat verborgen achter het uitstekende achterstuk van de bunker. Linksonder: de extra chicane die volgt meteen na de deur op de zijkant. De foto rechtsonder toont dezelfde gang met achteraan opnieuw naar links de tweede uitgang. Centraal in de gang de toegang tot de mitrailleurkamer.

Bij de Marine was men op dat gebied nogal eenvormig voor de meermaals gebouwde manschappen- en flankerende mitrailleurbunkers. Alle bunkers waren qua toegang praktisch S-vormig om de bunker te betreden. Ook zaten de toegangen in het algemeen aan de beide zijdes van de bunker en waren ze gescheiden van elkaar door de centrale bunkerkamer.

Wat men zowel bij de bunkers door de Marine als deze door de landmacht terugvindt, zijn de toegangsverdedigingen. Ze zijn niet bij alle bunkers terug te vinden en de wijze waarop ze werden uitgewerkt, zijn in het algemeen verschillend per regio. Let op, ga ze niet verwarren met ventillatieschachten want die zijn er in het algemeen ook wel aanwezig.

Hierboven een bloemlezing van hoe ze teruggevonden kunnen worden. Bovenste rij: Ingangsverdediging bij een bunkertje van de Landmacht te Maldegem. Bij bunkertjes waar de toegangen in een L-vorm zitten, zijn ze in het algemeen enkel gericht op de toegang waar je recht op uitkijkt. 2e Rij: Een toegangsverdediging bij een bunker op Ertvelde. 3e Rij: Identiek te Lembeke. Hier vindt men vrij veel bunkers waar er tot 3 van dergelijke sleuven zitten naar de toegangen toe. Soms zitten ze hier zelfs gewoon dwars te kijken over de gang en niet specifiek op de toegangen. 4e Rij: Dit is dan een toegangsverdediging zoals ze ook aanwezig zijn in bepaalde bunkers van de Marine. Ook hierzijn ze zeker niet algemeen. Bij bunkers met 2 toegangen zitten ze vaak om onduidelijke redenen slechts op 1 richting.

Ventillatie is in het algemeen ook wel op verschillende wijzes terug te vinden, zowel bij de landmacht als bij de Marine. Algemeen zitten ze bij de door de landmacht gebouwde bunkers loodrecht door het plafond.

Over de loodrecht voorziene gaten door het dak wordt ook gemeld dat ze mogelijks gebruikt werden voor een periscoop. Ik betwijfel echter of ze daar praktisch genoeg voor waren uitgerust omdat er in dat geval geen enkel bijkomende voorziening was om deze vlot door het gat te kunnen uitsteken en deze onderaan ergens degelijk te kunnen vastzetten aan de binnenzijde van de bunker.

1e en 2e rij: Op het bunkergedeelte gebouwd door de Marine zijn ze vrij algemeen aanwezig als gaten dwars doorheen het plafond, meestal nabij de hoeken. De gaten zijn dus vaak dwars door het tot 1.5 meter dikke plafond. 4e Rij: Vaak zitten de gaten ook in combinatie in dezelfde wand waar reeds toegangsverdedigingen zaten. In dat geval zitten ze in het ganggedeelte volledig tegen het plafond.

Ook in het Marinegedeelte vindt men ze terug. Vaak in de vorm van Gresbuizen doorheen het plafond. Wel is men daar vaker toch voorzichtiger en zitten ze geknikt ingewerkt in de zijwanden nabij het plafond. Op andere plaatsen vindt men ze dan opnieuw zonder enige hindernis dwars doorheen de wand van de bunkers. Men vreesde in die beginfaze van het bunkers bouwen nog weinig risico van via deze gaten zelf bestookt te worden van buitenaf.

De bovenste rij toont een manschappenbunker in de Hazegraspolderdijk. Je merkt duidelijk dat de ventillatiegaten gewoon de kans bieden rechtdoor een blik tot in de bunker te werpen. Heel veilig kon je dat dus niet noemen. 2e rij: een ventillatiegat in het dak werd hier vaak uitgewerkt met gresbuizen of gaten die vanaf de bovenkant van een zijwand doorliepen tot boven door het dak van de bunker.

Merkwaardig, voorlopig alleen vastgesteld bij bunkers gebouwd door de Duitse Marine in bunkers als monoliet gegoten in gewapend beton, zijn deze gaten zoals hierboven zichtbaar. Het zijn zeker geen toegangsverdedigingen, want ze zitten hiervoor veel te laag tegen de grond in de bunkerkamer. Ook kijken ze niet echt specifiek noodzakelijk op de bunkertoegangen. Wel lopen de gaten altijd af van tussengang of buitenwand naar binnen. In feite is het dus zeer gevaarlijk om in het slechtste scenario door de vijand gebruikt te worden als granaatwerpgat naar binnen. Dit zouden dynamiteergaten zijn, die van bij de bouw van de bunkers door de Duitsers werden voorzien om in nood de bunker te kunnen opblazen. Of het de bedoeling was de volledige bunker op te blazen lijkt onwaarschijnlijk. Wel kon men allicht zulksdanige schade aanrichten door in deze openingen explosieven te plaatsen, zodat de bunker hierdoor zo goed als zeker praktisch onbruikbaar zou worden voor hergebruik door de vijand. (bron info: Tom Oliviers - BFA).

Ook werden in sommige bunkers specifiek ruimtes voorzien voor het plaatsen van een bunkerkachel. Hiervan kon ik er maar 1 meer terugvinden nog aanwezig in het bunkertje op grondgebied Ertvelde. Daarnaast is nog een mooi museumstukje terugvinden in het Bardelaere museum te Lembeke. Wel vind je, zeker aan Marinekant nog vaak de specifieke nissen voor het plaatsen van identieke kachels terug. Op het gedeelte gebouwd door de Landmacht zullen allicht vrij veel ventillatiegaten die al bestonden in de plafonds voor dit doel gebruikt zijn. Af en toe vindt men wel eens een apart op voorhand voorziene locatie hiervoor terug.

Bovenaan links: Een nog in zeer goede staat verkerend bunkerkacheltje in het Bardelaeremuseum te Lembeke. Bovenaan rechts: Voorlopig alvast het enige van dergelijke kacheltjes (zij het in zeer slechte staat) dat nog kon teruggevonden worden op zijn originele locatie. Het bunkertje is beschermd op grondgebied Ertvelde maar allicht heeft men het bij de bescherming zelfs nooit vastgesteld omdat het bunkertje zoals u kan zien zeer beperkt onder water staat. Daaronder eveneens een bunker op Ertvelde langs de Kluisstraat waar wel degelijk in de zijwand van het toegangssas een ruimte is voorzien om een kachel op te stellen met een gat om de luchtafvoer door te steken.

2 foto's van de specifieke voor kachels voorziene ruimtes in bunkers gebouwd door de Marine, links een bunkertje in de Hazegraspolderdijk. Rechts het telefoonbunkertje langs de Preekboomstraat (staat sterk onder water).

Bij de bunkers van de landmacht vindt men vrij vaak op het dak nog verschansingen terug. Meestal waren dit U of V-vormige verhoogsels op het dak die dan bereikbaar waren via een trap achteraan de bunker. Deze verschansingen hadden allicht zowel de bedoeling gebruikt te worden als verschansing voor een op te stellen mitrailleur of gewoon voor een observator op het dak van de bunker. Mogelijks werden deze verschansingen in praktijk nog bijkomend verhoogd met zandzakken maar dit kan voorlopig op basis van foto's niet bevestigd worden.

De hoofdtaak van de bunkertjes was in elk geval bescherming bieden aan de soldaten bij een artillerie-aanval die meestal een aanval vooraf ging. Natuurlijk gaven ze ook bescherming bij luchtaanvallen maar de hoofdzaak was bescherming bij artilleriebeschietingen. Het was dan ook altijd de bedoeling dat men in de bunkers schuilde tot de beschieting over was om daarna zo snel als het kon de bunker verliet om bv met de mitrailleur de schietopstelling op het dak te gaan bezetten om de aanval die zeker ging volgen, te proberen afslaan.

Toch heeft zo een schietstand op een dak wel een nadeel. Doordat men van hogeraf schiet, gaan de kogels die niet direct treffen gewoon verloren in de ondergrond. Bij latere bunkerstellingen (onder andere Bruggenhoofd Gent) vindt men vaak schietgaten heel dicht tegen de grond. Maaiend vuur dat dan zijn eerste doel niet treft, kon nog altijd soldaten heel wat verderop treffen zonder dat dit eigenlijk de bedoeling was. De afgevuurde kogels blijven ook heel wat verder in dat geval ook nog gevaarlijk.

Deze verschansingen verschillen nogal van regio tot regio en zitten qua uitvoering dan ook allicht gekoppeld aan het bouwproject (de genietroepen die ze bouwden of de leiding hadden over de bouw). Je vindt ze dus letterlijk van groot naar klein.

In de zone Maldegem tot het kanaal Gent-Terneuzen zijn ze in het algemeen beperkt qua grootte ondanks dat er tussen de verschansingen zeer lokaal toch ook al wat verschil kan zitten. Bovenaan is de verschansing van de bunker op Adegem-Celie die toch smaller uitgewerkt is dan deze van de bunker te Lembeke-Malpertuus onderaan.

In de zone van Zaffelare en Eksaarde bestrijken ze in het algemeen de volledige voorkant van de bunker over de volledige breedte. Ook zijn er hier meestal bijkomende nissen voorzien om eventueel munitie in op te bergen.

Ook bij de puntvormige uitgewerkte observatiebunkers die af en toe (niet altijd dus) een dakopstelling hebben is deze steeds uitgewerkt over de volledige kop van de bunker.

Vanaf Sinaai tot Vrasene zijn de dakopstellingen letterlijk uitgewerkt over het ganse dak en meestal zodanig dat de mitrailleur in 3 of 4 richtingen kan opgesteld worden.

Een variant op deze dakopstellingen zijn de manschappenbunkers met achteraan aan de zijde van de toegangen een beperkt platform. Dit beperkte platform diende om de soldaten die de bunker bezetten de kans te geven de bunker zelf te gebruiken als verschansing terwijl zijzelf dus met hun voeten lager opgesteld stonden. dit kon op een lager gedeelte van het dak zijn of een apart platform achteraan de bunker. Bijkomend werden soms op het dak verhogingen voorzien om nog meer beschutting te geven aan de soldaat op de verschansing.

De variatie waarmee dit uitgewerkt wordt is letterlijk groot. Meestal vindt men dan een gelijkaardig aantal bunkertjes in dezelfde buurt terug. Het was dus sterk afhankelijk van welke troepen ze bouwden.

Heel wat bunkertjes gebouwd door de Landmacht zijn voorzien van oreillons en scherfmuren om schiet- en deurgaten zoveel mogelijk aan het zicht en schootsveld van de vijand te onttrekken. De oreillons werden dan zodanig opgesteld dat het zicht vanaf de vijandelijke zone waarop de schietgaten niet specifiek waren gericht, zoveel mogelijk te belemmeren. In het algemeen zijn deze op hun beurt aan de Hollandstellung uitgewerkt als bijkomende buitenverschansingen, vaak met de mogelijkheid onderaan nog munitie op te bergen. Meer dan je denkt van de bunkers hadden dergelijke verschansingen maar vaak zijn ze gedeeltelijk of volledig verdwenen.

De foto bovenaan en 2e rij links betreft dezelfde zeer fraaie bunker juist zuidelijk van een bosje langs de Kluisstraat te Evergem. Deze heeft zowel zo een verschansing voor het observatiegat bij het schietgat en nog een om de ene toegang bijkomend te beschermen. De foto 2e rij rechts is het vrij schandalig gesloopte bunkertje op Stoepe te Ertvelde. Dit was een bunkertje met een bijkomende verschansing aan één van de twee toegangen. Onderaan hiervan was duidelijk plaats om bv munitie op te slaan. Eigenlijk erg dat dit bunkertje dat als enige op de voorlijn ter hoogte van Ertvelde Stoepe afwijkend was met al de rest die daar te vinden was, amper geprospecteerd werd en uiteindelijk toch gesloopt terwijl de beschermingsprocedure voor de rest op Ertvelde al lopende was. Persoonlijk kan ik mij er niet van ontdoen dat hier een deel doelbewust negeren van het bestaan van dit bunkertje heeft meegespeeld om welke reden of belangenvermening ook. De 3e rij toont 2 zichten van een mitrailleurbunker juist voorbij de Lembeekse bossen op grondgebied Oosteeklo. Onderaan een observatiebunker (puntbunker) met een zeer grote verschansing op de rechter zijkant.

Wat ook sterk kan verschillen van bouwproject tot bouwproject op het gedeelte van de bunkerlinie gebouwd door de landmacht is de wijze waarop de trappen naar het dak waren uitgewerkt.

Bovenste rij links: Vrij veel bunkers in de zone Maldegem tot Eeklo hadden prefab gestorte betonnen trappen. Dit zijn ook wel het soort trappen dat ondertussen bij heel wat bunkers blijken te ontbreken. Mogelijks vonden zij door de jaren heen een nieuwe bestemming. Bovenste rij rechts: De kanten van Ertevelde gaat men dan de trappen letterlijk uitgewerkt met bunkerstenen terugvinden. In dit geval bereikbaar via 1 kant en toch wel vrij smal. Dit zelfde type vindt men dan ook nog terug vanaf Mendonk tot Eksaarde maar dan uitgewerkt als toegankelijk van twee kanten. Merkwaardig is ook dat deze bunkers soms zelfs nog eens een 3e trap hadden via stijgijzers zoals deze bunker op de foto. Op de 3e rij zie je twee trapjes die soms ook maar enkel liepen tot op een platform dat beschut stond achter de bovenbouw van de bunker. Dit was dan een schuttersopstelling met als beschutting de bunker zelf. Deze trapjes konden in dat geval zowel met de bunker mee gebouwd of haaks er op zijn. In de zone van Sinaai tot Vrasene vindt men in het algemeen alleen bunkers terug waarbij de dakopstelling die het ganse dak beslaat, enkel te betreden is via een een trap met stijgijzers. De schietopstellingen waarbij het dak van de bunker diende als beschutting voor de schutter, was soms wel vrij vervaarlijk te bereiken via vrij alternatieve trappen zoals dit bunkertje te Eeklo langs de spoorlijn (rechtsonder).

Mitrailleurbunkers van de Landmacht hadden in het algemeen van buitenaf gezien 2 langwerpige en schuin naar binnen versmallende gaten en een kleinere meestal vrij vierkante opening, ook naar binnen toe versmallend. De lange smalle gaten zijn te bekijken als 1 schietgat (het middenste). Het andere gat, identiek met het schietgat heeft aan de binnenzijde normaal geen ijzerwerk (waarvan de effectieve bedoeling mij ook nog onduidelijk is). Het tweede (schiet)gat is gewoon bedoeld voor een observator toe te laten de vuursector af te speuren en de mitrailleurschutter te kunnen inlichten over eventuele in de vuursector zittende doelen. Het derde kleinere en smallere gat was geschikt voor het plaatsen van een schijnwerper op de vuursector. Vermoedelijk zal dit zeker niet de bedoeling hebben gehad in geval van strijd continu gebruikt te worden omdat dit anders wel vrij sterk de locatie van de bunker zou verraden en van hem een zwaar belaagd doelwit zou maken door bv de vijandelijke artillerie.

Binnen- en buitenzicht van eenzelfde mitrailleurbunker op grondgebied Ertvelde. Centraal zit het eigenlijke schietgat. Van de binnenzijde rechts zit het observatiegat. Dit heeft van de buitenzijde ook het uitzicht van een schietgat. Van de binnenzijde rechts zit een gat voor het plaatsen van een schijnwerper op een mogelijks vijandelijk object in het vuurbereik van het schietgat. De centrale foto toont een detail van een schietgat vanaf de buitenzijde. Bij de Hollandstellung waren de schietgaten nog niet hoekig uitgewerkt vanaf de buitenzijde zodat het risico op binnenspringende kogels wel vrij groot was als deze de binnenzijde wisten te bereiken. Soms merk je in deze gaten en zeker ook de schietgaten nog de aanwezigheid van het originele hout waarmee het schietgat werd uitbekist voor het storten van het beton. Dit liet men vaak achteraf nog steken. Dit maakte dat binnenvliegende vijandelijke kogels in dit hout bleven steken en niet konden verder afketsen en toch binnen in de bunker nog slachtoffers maken. Aan de binnenzijde herkent u vrij eenvoudig het effectieve schietgat omdat hier vaak omgeplooide metalen stroken te zien zijn. Vaak zie je nog enkel de restanten en zijn de stroken zelf verdwenen. Waarom en hoe deze dienden gebruikt te worden is ook een mysterie voor mijzelf.

Het gat voor de schijnwerper was vaak zeer klein van de binnenzijde af. Het moet dan ook niet meer voorgesteld hebben dan een klein gat, net groot genoeg om de lamp er voor te bevestigen.

Detail binnen en buitenzijde schijnwerpergat MG bunker langs Heidestraat te Ertvelde.

Af en toe vindt men bunkers met gelijkaardige observatiegaten in manschappenbunkers. Deze zijn dan specifiek gericht op objecten die dienden te kunnen worden in het oog gehouden vanuit een bepaalde bunker. Deze gaten konden merkwaardig klein zijn langs de binnenzijde.

Dit manschappenbunkertje langs de Schuermanstraat te Eksaerde bevat een dergelijk observatiegat. Langs de buitenzijde oogt het als een zeer klein schietgat. Langs de binnenzijde is de opening amper 15 op 15 cm groot en hier zichtbaar als een klein wit vlekje linksboven de foto. Er liggen trouwens nog 2 bakstenen gestapeld in het kleine gat. Dit gat keek uit op een brugje over de waterloop verderop die diende als Noordgrens van de Hollandstellung op dit gebied.

Gaten voor een signaallamp deden allicht steeds functie als zowel observatiegaten als gaten om te seinen naar een nabijgelegen bunker. De gaten voor een signaallamp zijn in het algemeen wel iets groter. Je kon ze hebben bij manschappenbunkers alsook bij de specifieke observatie puntbunkers.

Dit is het bunkertje aan het Bardelaeremuseum te Lembeke. Deze heeft ook zo een schijnwerpergat in de richting van het bunkertje langs de Eikestraat. Een verschil tussen deze schijnwerpergaten en de observatiegaten is dat de schijnwerpergaten eerst van binnenuit nog eens versmallen naar een smalste stuk iets verder in de wand. Vanaf daar gaat het gat dan opnieuw wijder naar de buitenzijde toe. De kleine observatiegaten hebben hun smalste gat letterlijk aan de binnenzijde van de wand.

Een observatie manschappenbunkertje langs de Kluisstraat te Ertvelde, naast het water. Al deze bunkertjes hadden achteraan in de punt letterlijk een kleine ruimte voor de observatie en het plaatsen van een signaallamp in de richting van een andere bunker. Het detail van het observatiegat of gat voor signaallamp toont duidelijk dat het smalste stuk van het gat, zeker bij de puntbunkers die daar net het dikste stuk van de wand hebben, een heel eind dieper in het gat te vinden is.

Ook langs het gedeelte van de linie gebouwd door de Duitse Marine vindt men observatiegaten. Ze komen vrij courant voor bij de eerder als mitrailleurbunkers bestempelde toestanden. Toch zaten de mitrailleurs allicht niet opgesteld achter deze gaten die eveneens zo goed als zeker observatiegaten zijn. Vuren door dergelijke smalle gaten zou allicht levensgevaarlijk zijn. De schietgaten zullen namelijk in het algemeen verwijderen naar de uitgang toe en niet versmallen zoals in deze gevallen.

Een observatiegat zoals gevonden te Lapscheure nabij de Spermaliepolder. De foto van de buitenzijde is de bunker nog aanwezig op de Nonnendijk te Middelburg.

Dit types van bunkers heeft ook in het algemeen nog een vrij grote opening op de zijkant die gericht is op de niet aanvalskant van de bunker. Dit is in het algemeen een vrij groot gat van zeker 30 op 30 cm, zeker geen schietgat. Het gat kon aan de restanten van hengsels te zien ook afgesloten worden met een luikje. Waarschijnlijk hadden deze gaten als specifieke bedoeling het ontvangen van lichtsignalen van verderop achtergelegen signaallampbunkers of andere manschappenbunkers. Allicht konden de luikjes ook wel geopend worden in niet bedreigde momenten om wat meer licht in de bunker te krijgen. Zo kijken deze gaten aanwezig in de manschappenbunkers tegen de Nederlandse grens op de Spermaliepolder perfect uit op één van de openingen van de signaallampbunker bij de Preekboomstraat te Lapscheure.

Drie foto's van de verst van de weg verwijderde bunker op de Spermaliepolder. Let wel op, deze staat zeker een halve meter onder water.

Ook zeker nog de moeite om te melden zijn de specifieke schijnwerperbunkers zoals deze langs de Preekboomstraat te Lapscheure. Het is jammer genoeg de enige nog vlot te bekijken exemplaar op de lijn. Een tweede nog bestaand exemplaar staat nog op Moerkerke maar is aangebouwd met een garage en sterk overgroeid met klimop. Ook de binnenzijde is totaal onzichtbaar omdat er een sauna is in opgetrokken. Deze signaallampbunker (Bunker für Blinkgerat) heeft in 3 richtingen specifieke gaten bedoeld om een schijnwerper te kunnen richten. Dit duidt er wel op dat er in het verlengde van elk van die gaten origineel nog bunkerstellingen zullen gestaan hebben. Ook typisch bij deze bunkers is dat de schijnwerpergaten met een soort van betonnetten zijn afgeschermd. Waarom dit is gedaan, is ook mij een raadsel.

Het zeer unieke schijnwerperbunkertje te Lapscheure. De schijnwerpergaten achter de oude badkuipen moeten in de richting kijken van de bunkers op de Nonnendijk te Middelburg (met onder andere de grote manschappenbunker die in 2011 werd gesloopt). Het schijnwerpergat in de hoek moet richting structuren langs Zeedijk kijken te Lapscheure. Het schijnwerpergat op de rechter wand kijkt rechtstreeks in de richting van de bunker aan de Blauwe Sluis, eveneens op de wegel met naam Zeedijk. Ook aan de niet zichtbare wand rechts vanaf hier gekeken zit nog een schijnwerpergat in de richting van Platheule en indien je het zeer ver zou doortrekken tot het kruispunt van Damse Vaart met het dubbelkanaal Leopold- en Schipdonkkanaal. Of dit laatse op die manier nog bereikbaar was via lichtsignaal valt nu nog moeilijk na te gaan.

Links: Restanten van houten wandbekleding in een in de dijk van het Schipdonkkanaal nabij de Leestjesbrug. De houten planken zijn allicht zelfs gewoon met spijkers in de voegen van het metselwerk gespijkerd. Er zijn zelfs geen houten plankjes op de wanden te vinden waar dit hout op bevestigd kon worden. Rechts is een detail van latten zoals deze courant in de wanden van bv de manschappenbunkers van de Marine aanwezig waren. Hierop kon dan eenvoudig over alle wanden plankenbekleding bevestigd worden.

Ook hebben zowel de bunkers van de Landmacht en de Marine uitsparingen en nissen. Deze waren origineel wel degelijk voor gebruik voorzien van houten wandbekleding om ze toch wat netjes te houden voor gebruik.

Marinebunker Hazegrasstraat 85 te Knokke. Hier zijn de houten bekledingen van de uitsparingen nog vlot aanwezig. Je ziet ook nog duidelijk de houten ingebetonneerde latjes voor de bevestiging van de houten wandbekleding. Let op, ook deze bunker staat courant zeker een halve meter onder water.

Zowel bij de Marinebunkers als deze gebouwd door de Landmacht vindt men deze nissen terug. Er zijn er grote en kleine en allicht waren de meesten afhankelijk van hun functie wel uitbekist met hout om ze wat fraaier te laten zijn in gebruik. Alleen is de functie ervan heden vaak nog zeer moeilijk te achterhalen.

Een kort overzicht van wat ongeveer kan teruggevonden worden op het Marinegedeelte:

Hierboven een aantal vormen van teruggevonden nissen. Deze gaan van rechthoekig tot ovaal, het grondvlak van de uitsparing is rechthoekig of driehoekig uitgewerkt. Deze dienden zo goed als zeker voor het plaatsen van verlichting. Allicht in de vorm van kaarsen of olielampen. Fraai is dat in het laatste fotootje te zien is hoe de volledige houten bekisting gewoon is blijven zitten en nooit werd verwijderd.

Bij zowel een aantal van de manschappenbunkers langs de Hazegraspolder als bij de grote manschappenbunkers vindt men dit type van nissen direct na de toegang. Mogelijks was het ook voor het plaatsen van verlichting ondanks hun vrij groot formaat in dit geval.

Nissen allerhande voor het opbergen van materiaal.

Ook aan Landmachtzijde voorzag men opslagnissen maar heel merkwaardig, bij heel wat bunkers zijn ze er wel, bij anderen amper of niet. Ze zijn er bij manschappenbunkers wel bij mijn weten altijd in het toegangssas maar zeker niet altijd in de centrale kamer.

Hieronder de nissen zoals teruggevonden in de toegangssassen:

Vrij vaak vindt men hier 2 boven elkaar gemaakte lange smalle nissen. Bij bunkers met een zeer lange toegangsgang zoals onder een dijk, vindt men deze nissen ook maar meestal enkelvoudig. De foto rechtsboven is wel een speciaal gevalletje omdat dit een bunker is die qua ruwbouw werd opgetrokken door de landmacht en afgewerkt door de Duitse Marine in de zuidelijke dijk van het Schipdonkanaal.

Zeer courant vindt men rechtover de toegangsdeur van de centrale kamer een zeer grote berging aan de overzijde van de gang.

In de centrale kamer vindt men letterlijk een 5 tal verschillende systemen terug. Ook nooit gemengd. De ganse kamer bevat dezelfde soort nissen rondom de ganse kamer, meestal alvast over minimum 2, 3 of zelfs 4 wanden.

Dit aan- of afwezig zijn van nissen is ook zeer merkwaardig bij mitrailleurbunkers.

2 zeer courant voorkomende types van nissen. Ze zijn in dit geval 3 of 2 stenen hoog en een 20 tal cm diep.

Zeer courant vindt men deze kleine nissen terug waarvan ik de bedoeling niet echt vat. Ze zijn zeer klein want maar 1 steen hoog en misschien 20 cm diep. Daarbij vindt men er telkens vanaf de grond tot het plafond 4 boven elkaar terug, meestal over 2, 3 of 4 wanden van de bunkerkamer.

Dit soort nissen heb ik ook bij mijn weten maar 1 keer tegengekomen. De nissen beginnen ongeveer vanaf een halve meter tot tegen het plafond te lopen in 1 stuk door tot het plafond. Deze zijn er ook op de 4 wanden van de centrale kamer.

Daarnaast waren de bunkers van de Landmacht in het algemeen in de centrale kamer vlot voorzien van haken om allerhande materiaal aan op te hangen. Deze waren allicht hoofdzakelijk bedoeld voor de bagage en losse zaken van de militairen die de bunker dienden te bezetten aan op te hangen.

Omdat ik de deuren niet te graag ontvreemd zou zien, niet teveel details over waar ze nog staan. Het marinegedeelte is op dat gebied wel veel intacter. Bovenaan een zware toegangsdeur van een bunkerdeur aan beide zijdes gefotografeerd. De foto daaronder toont opnieuw een gedemonteerde binnendeur die afgenomen staat te wachten op zijn lot. Daaronder zie je duidelijk in een sterk onder water staande manschappenbunker te Lapscheure de originele tussendeuren van de 2 grote bunkerkamers zijdelings tegen de muur gestapeld nog staan onder het waterniveau.

Nog unieke originele houten buitendeuren aan een bunkertje van de Hollandstellung gebouwd door de Duitse landmacht op de zone van Mendonk naar Vrasene.

Als camouflage werden de bunkers vaak aan de buitenzijde bijkomend beschilderd of bekleed met bv houten wanden of riet om ze aan het zicht te onttrekken. Er zijn bunkers met nog zeer beperkt sporen van camouflageverf op de buitenzijde (zeer zeldzaam). Soms ging dit zelfs zo ver dat men ramen, deuren en zelfs baksteen ging schilderen op de betonnen wanden. Sommige bunkers werden ook van nepdaken voorzien. Hiervoor zie je soms nog de restanten van bevestigingsijzer in de buitenranden van het dak van de bunker steken. Vaak zaten de U-vormige schietstanden op het dak onder zo een nep-dak verstoken. Een zeer zeldzaam bunkertje op Eeklo heeft nog restanten van een gemetste puntgevel en is hierdoor zeker uniek te noemen op de linie.

De unieke en weinig gekende bunker op Balgerhoeke. Als enige draagt hij nog originele restanten van een vroegere puntgevel.

Ook het bunkertje op het museumterrein van het Bardelaeremuseum draagt nog zeer beperkt wat restanten van originele roodroze verf en restanten van geverfde voegen van stenen. Anderzijds heeft men hier wel op zijmuren gepoogd de originele camouflage na te bootsen wat een goed idee geeft van wat het ooit moet geweest zijn.